Theologisch Elftal Medemenselijkheid
De Tweede Kamer wil ongedocumenteerd verblijf in Nederland strafbaar maken, en stemde tegelijk voor een voorstel dat ook het helpen van ongedocumenteerden moet verbieden. Twee theologen over eenheid, gemeenschap en medemenselijkheid.
door Chiel de Groot – Trouw, 19 juli 2025
Vrijwilligers die ongedocumenteerde mensen helpen, kunnen straks voor het verlenen van die hulp vervolgd worden. Tenminste, als het aan een groot deel van de Tweede Kamer ligt. Het Theologisch Elftal vraagt zich af wat dat zegt over Nederland, en hoe het zover heeft kunnen komen.
“Het is te walgelijk voor woorden”, zegt Marianne van Praag, hoorbaar geïrriteerd. Ze is rabbijn van de Liberaal Joodse Gemeente in Den Haag. “Ook de manier waarop dit wetsvoorstel erdoorheen geramd is. Nog even lekker scoren in blessuretijd, en daarna op vakantie. Over de rug van kwetsbare mensen.”
“Ik spreek liever niet te snel over de jaren dertig van de vorige eeuw, omdat ik af wil van die eeuwige slachtofferrol voor de Joodse gemeenschap. Maar dit wetsvoorstel deed me er toch aan denken. Hoe is het mogelijk, dacht ik. Waar zijn we terechtgekomen? Aan de ene kant brult iedereen ‘dit nooit meer’, en vervolgens komt men met zoiets schofterigs en minderwaardigs op de proppen.
Symboolpolitiek en populisme
“Dit wetsvoorstel laat zien hoe gevoelig Nederland is geworden voor populistische maatregelen en symboolpolitiek. Er is geen enkele praktische reden om ongedocumenteerden te vervolgen. Integendeel, zo houd je ze eerder nog langer in Nederland. Politici die actievoeren bij azc’s, het is zó goedkoop. Als we op een betere toekomst hopen, is dit dan het begin? Is dit het voorbeeld dat we onze kinderen willen geven?”
Matthias Smalbrugge, hoogleraar Europese cultuur en christendom aan de Vrije Universiteit te Amsterdam: “De reacties van advocaten, vluchtelingenorganisaties en zelfs de politie en het Sociaal en Cultureel Planbureau waren ook uiterst negatief, variërend van onhaalbaar tot onmenselijk.
“Het verbieden van hulpverlening aan een groep mensen was voor het CDA deze keer een grens. Maar NSC nam genoegen met wat vage toezeggingen van de minister, de zoveelste schaamlap. Dat dit voorstel een meerderheid haalde is zowel schaamtevol als schaamteloos.
“Dat deze maatregelen alleen maar zullen leiden tot grotere chaos en het verder vastlopen van systemen is voor de indieners een doel op zich. Zo groeit de afkeer van de democratie, en komt er meer ruimte voor antidemocratische krachten.
“Onmenselijk handelen, gewoon als politieke tool. Er zijn allerlei redenen te geven voor het steeds populairder worden van inhumaan beleid. Polarisatie, uitsluiting, identeitspolitiek, te machtige lobbybewegingen, neoliberalisme… Ik ben ervan overtuigd dat religie ook een rol speelt, al is die rol nog slecht in kaart gebracht.
“In het christendom spelen noties als gemeenschap, eenheid en identiteit een grote rol. Het christendom heeft die eenheid altijd gedefinieerd als een eenheid in leerstellingen, het delen van dezelfde geloofsartikelen. Orthodoxie, de juiste leer, is altijd belangrijker geweest dan orthopraxie, de juiste levenswandel. Deel je het geloof niet, dan ben je geen deel van die eenheid, geen deel van de gemeenschap.
De harten bij elkaar
“Een beroemd historisch voorbeeld komt uit het jaar 384, vlak nadat het christendom oppermachtig was geworden in het Romeinse Rijk. Het traditionele, ‘heidense’ altaar was verwijderd uit de senaatszaal. De burgemeester van Rome, Symmachus, betreurde dat, en vroeg of het teruggezet mocht worden. Want, zei hij, ‘zo een groot geheim kan niet langs één weg bereikt worden,’ doelend op het geheim van God.
“Volgens Symmachus was eenheid, unio, niet datgene wat nagestreefd moest worden, maar eendracht, concordia. Letterlijk: de harten bij elkaar. Maar de kerk was het niet met hem eens. De bisschop van Milaan antwoordde hem: ‘hoe kun je mensen vertrouwen die niet eens weten wat ze aanbidden? Er is maar één ware God, en alle anderen zijn demonen.’
“Het christendom draagt dus de erfenis van een krappe definitie van eenheid. Soms gepaard met dwang, en met het verwijderen van degenen die de leerstellige eenheid niet delen. Dat zie je tot op de dag van vandaag. Het leerstellige verschil over vrouwelijke ambtsdragers in de Christelijke Gereformeerde Kerken leidt automatisch tot een scheur in de gemeenschap.
Bestaan als echokamer
“Ook al zijn we geseculariseerd, ik denk dat deze interpretatie van eenheid, unio boven concordia, tot diep in onze culturele haarvaten is doorgedrongen. Eenheid berust in ons bewustzijn op grenzen, en is iets dat afgedwongen moet worden. Daarom is het geoorloofd om mensen die deze ‘eenheid’ verbreken buiten te houden, en te criminaliseren. Zoals de kerk ketters vervolgde.
“De aantrekkingskracht van dit soort eenheid is dat je om je heen precies hoort wat je zelf ook vindt, je bestaan wordt als een echokamer die je bevestigt en je ego streelt. Je leert niet dat diversiteit ook in jouw eigen bestaan te vinden is. Het is een soort betovering, waarvan je niet wil dat iemand die doorbreekt.
Van Praag: “Toch staat de Hebreeuwse Bijbel vol aanwijzingen over hoe je omgaat met de vreemdeling die binnen de poorten van je stad is. Je mag vreemdelingen niet uitbuiten, je moet ze rechtvaardig behandelen in een rechtszaak, je moet ze zelfs liefhebben. Het verhaal van Ruth gaat over een buitenlandse vrouw die onderdeel wordt van de gemeenschap.”
Smalbrugge: “Natuurlijk is er ook in de christelijke traditie veel medemenselijkheid, en helpen kerken en christelijke organisaties zoals het Leger des Heils mensen. Maar tegenover het verhaal van Ruth kun je ook het verhaal van Ezra zetten: nadat het volk is teruggekeerd uit de ballingschap, verzamelt hij alle mannen op een plein en vraagt wie er allemaal een buitenlandse vrouw hebben genomen. Vervolgens moeten ze die wegsturen, zodat ze met een zuiver volk hun stad weer kunnen opbouwen.
Menswerend versus menslievend
“Extreemrechts schermt niet voor niets met een joods-christelijke erfenis. Dat vinden we allemaal heel erg, maar we weten er slecht tegengas tegen te geven, omdat er wel degelijk een menswerend aspect in onze traditie zit dat we slecht onder ogen zien. De menswerende traditie botst met een menslievende traditie. We moeten nagaan hoe die beide tradities zich tot elkaar verhouden, waar ze botsen, en waar we dan de keuze maken. Daar ligt een theologische taak.”
Van Praag: “Mensen hebben altijd behoefte aan een zondebok, een makkelijke verklaring voor hun problemen. Meestal zijn het de Joden, in Nederland zijn het nu vooral de nieuwkomers die overal de schuld van krijgen. De groep over wiens hoofd politici makkelijk scoren. Er is totaal geen begrip voor het feit dat ze heus niet voor hun plezier naar Nederland zijn gekomen.
“Als mensen met nog enige principes en morele verantwoordelijkheid straks strafbaar zijn, zou ik fluitend de gevangenis ingaan. Ik zou het zelfs een eer vinden.”
– – –
= = =