Hein de Haas: Hoe migratie echt werkt
Ondertitel: Het ware verhaal over migratie aan de hand van 22 mythen.
Interview door Peter de Graaf, in de Volkskrant – 21 september 2023
Ongekende tijden van massamigratie? Welnee. ‘Negen van de tien Afrikanen komen gewoon legaal naar Europa’
De wijdverbreide veronderstelling is dat armoede de belangrijkste aanjager is van internationale migratie. Maar dat klopt niet, zegt socioloog Hein de Haas, die een boek schreef over 22 migratiemythen. ‘De drijvende kracht achter migratie is de vraag naar arbeidskrachten in Europa en de VS. Dat is de olifant in de kamer van het migratiedebat.’
Mythe 1: we leven in tijden van ongekende massamigratie. ‘Dat is niet zo’, zegt migratiewetenschapper Hein de Haas aan de werktafel in zijn woning in de Amsterdamse wijk IJburg. ‘Het is beeldvorming, ons aangepraat door politici en media. Ongeveer 3 procent van de wereldbevolking is internationaal migrant, en slechts 0,3 procent vluchteling of asielzoeker. Die cijfers zijn al decennialang redelijk stabiel. We zien dus géén explosieve toename van migratie.’
De Haas (54), hoogleraar sociologie aan de Universiteit van Amsterdam, doet al dertig jaar onderzoek naar migratie en schreef een boek over ‘hoe migratie echt werkt’. Die laatste vier woorden vormen ook simpelweg de titel van zijn magnum opus dat meer dan vijfhonderd pagina’s beslaat en donderdag verschijnt. ‘Het ware verhaal over migratie aan de hand van 22 mythen’, luidt de uitdagende ondertitel.
Het grootste deel van internationale migratie betreft arbeidsmigranten, zowel hoog- als laagopgeleide personen. Van hen is het leeuwendeel legaal, slechts een klein deel illegaal. Verder zijn er internationale studenten, familieleden die zich bij migranten voegen, au pairs en andere groepen.
Toch krijgen asielzoekers en illegale migratie de laatste jaren steevast de meeste aandacht en dat stoort de wetenschapper best wel. ‘Wist u dat negen van de tien Afrikanen gewoon legaal naar Europa komen?’, zegt De Haas. ‘En dat dezelfde politici die ferme anti-migratieretoriek uitslaan en spreken van nog scherpere grenscontroles of het bouwen van muren en hekken, consequent een oogje toeknijpen wat betreft de grootschalige tewerkstelling van illegale arbeidsmigranten?’
Zelfs internationale organisaties doen mee aan de mythevorming. Neem de VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR. Die publiceerde alarmerende cijfers over een explosieve toename van het aantal vluchtelingen tot wel 100 miljoen mensen in 2022. De Haas onderzocht waarop die cijfers zijn gebaseerd. ‘Het bleek dat ze steeds meer landen en ook alle binnenlandse ontheemden hadden toegevoegd, dan gaat zo’n cijfer natuurlijk exponentieel hard omhoog’, verklaart hij.
‘Het is gissen naar de motieven, maar waarschijnlijk doen ze dat om aandacht te genereren en fondsen te werven. Dat begrijp ik, maar het is ook een perverse impuls. Want daarmee dragen vluchtelingenorganisaties bij aan het beeld dat de vluchtelingenmigratie helemaal uit de klauwen aan het lopen is, dat we het niet meer aan kunnen en dat we dus het VN-verdrag over vluchtelingen bijvoorbeeld maar moeten aanpassen. Dat gaat potentieel ten koste van vluchtelingen.’
Ja, er is de laatste jaren wel een toename van het aantal vluchtelingen. Door oorlogen en conflicten in onder meer Syrië, Venezuela en Oekraïne is het totaal aantal vluchtelingen toegenomen tot 26,7 miljoen vorig jaar. Maar ook de wereldbevolking is gegroeid, waardoor de huidige niveaus van de vluchtelingenmigratie relatief vergelijkbaar zijn met begin jaren negentig: circa 0,33 procent van de wereldbevolking.
In het boek ontkracht De Haas aan de hand van tal van internationale onderzoeken, rapporten, statistieken en andere data nog meer hardnekkige migratiemythen. Zoals: ontwikkeling van arme landen remt migratie af. Neen, zegt De Haas, als de armste landen zich ontwikkelen leidt dat aanvankelijk zelfs tot méér emigratie van bewoners, mede omdat migratie duur is. De grootste groep internationale migranten komt zelfs van middeninkomenlanden, zoals Marokko, Turkije of Mexico.
Emigratie is een wanhopige vlucht uit de ellende, is ook een mythe. Dat geldt weliswaar voor het relatief kleine contingent oorlogsvluchtelingen. Maar voor de meeste internationale migranten is het een weloverwogen keuze en een investering die vaak in overleg met de familie wordt gedaan.
‘We horen vooral dramatische verhalen over zinkende boten, stervende mensen in de woestijn of stikkende migranten in vrachtwagens’, zegt hij. ‘Dat is een eenzijdig beeld, waarbij migranten worden gereduceerd tot slachtoffers die uit de klauwen van mensensmokkelaars moeten worden gered. Maar er zijn talloze andere verhalen te vertellen over mensen die dankzij – ook illegale – migratie in staat worden gesteld om een veel betere toekomst voor zichzelf, hun kinderen en hun familie te creëren.’
Volgens schattingen waren er in 2017 wereldwijd circa 247 miljoen internationale migranten. Wat is de belangrijkste reden voor mensen om naar het buitenland te verhuizen?
‘De wijdverbreide veronderstelling is dat armoede en economische ongelijkheid tussen landen de belangrijkste aanjagers van migratie zijn. Daar komt ook de angst vandaan dat westerse landen zonder strikte grenscontroles zouden worden overspoeld door een vloedgolf aan laaggeschoolde migranten. Maar dat klopt niet.
‘De drijvende kracht achter migratie is de vraag naar arbeidskrachten in de bestemmingslanden. Dat is de olifant in de kamer van het migratiedebat. Er is in Europa en de VS een aanhoudende vraag naar arbeid. Daardoor worden ook illegale arbeidsmigranten in hoge mate getolereerd – er wordt in ieder geval nauwelijks op gecontroleerd. Dit is een publiek geheim dat in het migratiedebat meestal onbesproken blijft.
‘Ook in Nederland is er feitelijk geen politieke wil echt grip te krijgen op arbeidsimmigratie. Want het komt ons eigenlijk wel goed uit. Wie doet er anders het werk in de slachterijen, tuinbouwkassen, schoonmaakbedrijven of spoelkeukens van de horeca? De kans om als werkgever tegen de lamp te lopen bij een controle door de Arbeidsinspectie, is nihil.
Daarbij hebben we de regulering van immigratie grotendeels uit handen gegeven aan de private sector. In 2021 waren in Nederland maar liefst 4.830 private wervingsbureaus actief die vooral Oost-Europese arbeidsmigranten aantrekken voor bedrijven. De minst aantrekkelijke banen worden uitgevoerd door arbeidsmigranten, die hier merendeels legaal, maar soms ook illegaal verblijven. Want Nederlandse staatsburgers willen dat werk niet meer doen.’
Sommige partijen pleiten voor strengere grenscontroles om de instroom van migranten te beperken. Maar u stelt nadrukkelijk dat het ook een mythe is dat ‘immigratierestricties immigratie reduceren’.
‘Zo lang de grondoorzaak van migratie – de aanhoudende arbeidsvraag in westerse landen – blijft bestaan, zullen migranten blijven komen. Ze nemen een andere route of duiken in het illegale circuit. Bovendien zijn ondoordachte migratierestricties vaak contraproductief omdat ze de retourmigratie vaak sterker afremmen dan de instroom. Spanje voerde in 1991 als een van de laatste Schengenlanden de visumplicht in voor Noord-Afrikanen. Dat had tot gevolg dat Marokkaanse gastarbeiders die daarvoor heen en weer reisden, zich permanent vestigden in het land en ook hun familie lieten overkomen. Dezelfde ontwikkeling maakte Nederland al eerder mee met voormalige gastarbeiders uit Marokko en Turkije.
‘Het Verenigd Koninkrijk noteerde in 2020 een record netto-migratiesaldo van 500 duizend mensen ondanks of misschien juist dankzij de Brexit. Want Oost-Europeanen die daarvoor heen en weer pendelden, gingen niet meer weg. En om aan de arbeidsvraag te voldoen, werden immigratieregels voor enkele andere landen juist versoepeld en visa afgeschaft.
‘De Italiaanse premier Meloni staat bekend om haar extreme anti-migratiestandpunten. Maar intussen laat ze onder druk van werkgeverslobby’s recordaantallen arbeidsmigranten toe om de werkgelegenheidstekorten aan te vullen. Dat is een bekend fenomeen: politici bezigen ferme taal over het tegenhouden van laaggeschoolde arbeidsmigranten, maar doen in praktijk – bijna stiekem – wat anders.
‘Sinds Spanje en ook Italië in 1991 de visumplicht invoerden voor Noord-Afrikanen, varen bootjes over de Middellandse Zee om de migranten illegaal over te zetten. Dat gebeurt nu nog steeds. En wat zegt de politiek: we moeten de controles op de Middellandse Zee opvoeren. Maar waarom zou dat beleid, dat al dertig jaar lang niet heeft gewerkt, nu opeens wel werken?
‘Uit onderzoek blijkt dat arbeidsmarktdynamiek meestal sterker is dan migratieregelgeving. Relevant is ook dat de grootste bron van illegale migratie niet de illegale oversteek is, maar de zogenaamde ‘overstay’: mensen vliegen na het verlopen van hun visum niet meer terug, maar blijven gewoon hangen. Zelfs de perfecte muur van Trump kan dat niet tegenhouden.’
De VVD en andere partijen zetten nu in op ‘opvang in de regio’. Wat vindt u daarvan?
‘De ironie is dat dit al lang gebeurt. 80 tot 85 procent van de vluchtelingen wordt al decennialang in de eigen regio opgevangen. Er is alles voor te zeggen om meer steun te geven aan die landen. Maar het idee dat we daarmee kunnen voorkomen dat een deel van die vluchtelingen toch in West-Europa terechtkomt, is een illusie. Dat stop je niet.’
De BBB wil maximaal 15 duizend asielzoekers per jaar opvangen. Is dat ook een illusie?
‘Dat is praktisch en wettelijk niet mogelijk. Nederland is gebonden aan internationale vluchtelingen- en mensenrechtenverdragen. Bovendien bedraagt de asielinstroom slechts 10 tot 12 procent van de totale migrantenstroom. Dus het overgrote deel van de migranten houd je met zo’n maatregel niet tegen.
‘Er is geen vluchtelingencrisis in de zin van aantallen. We kampen met een asielopvangcrisis. De asielstroom verloopt in pieken en dalen. Om grip te krijgen en misstanden te voorkomen, zou je standaard een buffer moeten inbouwen in de opvang. Maar daar ontbreekt de politieke wil voor, van links tot rechts.’
Als u minister-president zou zijn, welk migratiebeleid zou u dan willen voeren?
‘We moeten allereerst af van dat simplistische framing van voor- en tegenstanders van migratie. De mensen hebben echt genoeg van die polarisatie, niet alleen Caroline van der Plas.
‘Ik zou als minister-president een nationaal debat organiseren over migratie. Ik zou hierbij het eerlijke verhaal willen vertellen. Dat migratie positieve en negatieve kanten heeft, maar gedeeltelijk ook onvermijdelijk is. En dat als we daadwerkelijk meer grip willen krijgen op migratie, dat we dat niet los kunnen zien van de toekomstige inrichting van onze maatschappij en economie. Elke oprechte discussie over migratie is namelijk onvermijdelijk ook een discussie over het soort samenleving waarin we willen leven.
‘Hierbij moeten fundamentele keuzen worden gemaakt. Willen we bijvoorbeeld een samenleving waarin steeds meer werk – schoonmaken, ouderen- en kinderzorg, voedselvoorziening – wordt uitbesteed aan een nieuwe klasse van dienaren die vooral uit arbeidsmigranten bestaat? Willen we een grote tuinbouwsector die gedeeltelijk drijft op subsidies en voor de noodzakelijke arbeid afhankelijk is van migranten?
‘Het is hierbij ook relevant dat vooral de meer welgestelde groepen in onze samenleving de economische baten van migratie plukken. De lager opgeleiden worden daarentegen met de deels nadelige sociale gevolgen van migratie geconfronteerd. Zij kunnen vervreemd raken in hun eigen woonwijk, waar ze soms niet eens meer hun eigen taal kunnen spreken of huisjesmelkers woningen volproppen met Oost-Europese arbeidsmigranten.
‘Dit zijn dus veel bredere vraagstukken over ongelijkheid, werk, zorg en algemeen sociaal-economisch beleid, die onlosmakelijk verbonden zijn met migratie. Ik denk dat de tijd rijp is voor een écht en eerlijk debat over migratie.’
– – –
www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/ongekende-tijden-van-massamigratie-welnee
= = =
